تأليف: محمدحسن اديب هروي، ستار شهوازي (بختياري)
چاپ اول: 1388
تعداد صفحات: 427
قیمت: 4500 تومان
این کتاب، گزارشی است مستند و دست اول از ماجرای حمله و تجاوز قشون روس به حرم امام رضا(ع)، در سال 1330 ه.ق.
کتاب در 3 فصل، بخش پیوست و بخش اسناد و تصاویر خلاصه شده است.
اطلاعات اساسی این کتاب از سه منبع: «انقلاب طوس»؛ «حدیقه الرضویه» و «تاریخ پیدایش مشروطیت ایران»، تألیف ادیب هروی جمع‌آوری شده است. نگارنده ابتدا با مروری بر جریان تاریخی حضور ارتش تزاری روسیه در ایران، تحولات سیاسی آن دوره را بررسی می‌کند. سپس با اشاره به قراردادهای سیاسی ایران و روسیه به پیامدهای نظامی و واکنش‌های مردمی می‌پردازد و در نهایت جریان به توپ بسته شدن حرم رضوی را با استناد به اسناد و جراید و کتابهای وقت مفصل شرح می‌دهد. در بخش پیوست، تکلمه‌ای بر مطالب ادیب هروی آورده شده تا بر جامعیت کتاب افزوده شود. همچنین اسناد و تصاویر مرتبط در بخش پایانی کتاب درج شده است."
کتاب در فصل نخست مروری بر سیر تاریخی حضور ارتش تزاری روسیه در ایران داشته است، در این فصل وی ابتدا نگاهی کوتاه به مقدمات جنگ‌های ایران و روسیه کرده، سپس به جنگ‌های دوره اول و قرارداد گلستان، جنگ‌های دوره دوم و قرارداد ترکمان چای، قرارداد 1907 میلادی، ایران و قراداد 1907، فرجام کار مجلس اول، قیام اعاده مشروطه، قیام تبریز برای اعاده‌ی مشروطه، فتح اصفهان توسط بختیاری، ورود ارتش تزار به آذرباییجان و تبریز، بحران مالی و استخدام مستشاران آمریکایی و پی‌آمدهای آن و... اشاره شده است. بخش دوم انقلاب طوس ـ محمد حسن ادیب هروی خراسانی نام دارد، محمد حسن ادیب هروی خراسانی، فرزند ملامحمد تقی در سال 1263 شمسی در مشهد متولد شد. علوم عربی و فقه و اصول را از پدرش آموخت و علوم ادیبی را در محضر ادیب طوسی فرا گرفت. ادیب هروی آن است که رساله نامبرده را با نگرشی مشروطه‌خواهانه به نگارش درآورده است. اما از آن جا که شخصی متدین بوده سعی نموده است که در نقل مطالب واقعیت‌ها و انصاف را در نظر بگیرد. و جا به جا در رساله‌اش این موضوع مشخص است. اگر چه در بعضی موارد در رد و دفاع از کسی با جریانی سخن گفته باشد.ادیب هروی در سال 1347 شمسی در 85 سالگی فوت کرد و در دارالسعادة حرم حضرت رضا(ع) مدفون شد. پذیرش اولتیماتوم روس، ورود قشون تزار به خراسان، سواد مکتوبی که طالب الحق به والی خراسان نوشته است، تلگراف هیئت وزرا و... از جمله موارد مطرح شده در فصل دوم کتاب است .بخش سوم به یادداشت‌ها و پی نوشت‌ها اختصاص دارد، بخش چهارم نیز پیوست‌هایی هم چون «علمای نجف و حضور روسیه در ایران ومسئله اولتیماتوم»، «چند تلگراف دیگر ازعلمای نجف»، «عاشورای رضوی»، «واقعه تیرباران حرم مطهر»، «آشوب آخر‌الزمان»، «اشعار»، آمده است.بخش پنجم نیز تصاویر متعددی از اسناد و عکس‌های از سید ابراهیم مجتهد رضوی، سید محمد یزدی طالب الحق، علی تقی میراز رکن‌الدوله ـ والی خراسان، احمد قوام السلطنه وزیر داخله، صمصام السلطنه بختیاری رئیس الوزرا و محمدحسن ادیب هروی را در خود منعکس کرده است.
«ستار شهوازی» در پیشگفتار این کتاب می‌نویسد: «در سیر مطالعاتی خود درباره نهضت مشروطه ایران به کتاب «تاریخ پیدایش مشروطیت ایران» تألیف «محمدحسن ادیب هروی خراسانی» برخورد کردم، قسمت عمده‌ای از مطالب این کتاب به پیدایش نهضت مشروطه و وقایع و رخدادهای بعد از صدور فرمان مشروطه مربوط می‌شود. از صفحه 36 تا 413 کتاب ادیب هروی به عملکرد روسیه تزاری در خراسان و به ویژه واقعه مولمه به توپ بستن حرم مطهر رضوی اختصاص دارد. از آنجا که مولف شاهد بسیاری از سلسله رخدادهای این موضوع تاریخی بوده و با اشخاص مرتبط و درگیر در واقعه مذکور آشنایی داشته و از آنان مطالبی را به طور مستقیم نقل کرده است. پس از اندکی بررسی متوجه شدم که ادیب هروی خراسانی ابتدا این رخداد تاریخی را دررساله‌ای تحت عنوان «انقلاب طوس» در قطع کوچک در 216 صفحه در محرم 1339 با چاپ سنگی در مشهد منتشر کرده است. نویسنده به دلیل اینکه در میان آثار تاریخ معاصر کتابی که به طور کامل و جامع و مستقل و مستند به این رخداد مهم تاریخی پرداخته باشد، موجود نیست. مجموعه نوشته‌های ادیب هروی را تصحیح و تدوین نموده و آن را به صورت مستقل ارائه کرده است.»
شهوازی به منظور آنکه ترتیب و توالی زمانی رخدادها حفظ شود، جا‌به‌جایی در متن انقلاب طوس انجام داده است اما تأکید می‌کند: «یک کلمه از مطالب ادیب هروی که ارتباط مستقیم یا غیر‌مستقیم با موضوع مورد بحث داشته‌اند نه تنها حذف نشده بلکه جزئیاتی را که در کتابهای انقلاب طوس و حدیقة‌الرضویه درج کرده و به هر دلیلی ازتکرار آنها در کتاب تاریخ پیدایش مشروطیت ایران خودداری نموده است به صورت مکمل در جای مناسب ودر متن اصلی و یا در بخش یاداشت‌ها و پی‌نوشت‌ها آورده تا چیزی از قلم نیافتاده باشد.»نویسنده برای اطمینان بیشتر برای یافتن نشانی اسناد به کار رفته در کتاب ادیب هروی به منابع مختلف مراجعه کرده و این اسناد و اشاره‌ها را با متون و منابع دیگر تطبیق داده است.
